Dopuszczalność stosowania
Dopuszczalność przymusu została określona w art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego(tekst jednolity – Dz. U. z 2011 r., Nr 231, 1375 z późn. zm. – dalej jako ustawa). Dopuszczalność ta została określona dwojako. Po pierwsze przez odesłanie do przepisów ustawy, które upoważniają do stosowania przymusu oraz poprzez wskazanie zachowań osób z zaburzeniami psychicznymi, które uzasadniają użycie przymusu bezpośredniego(art. 18 ust. 1 pkt 1-3 ustawy).
Ustawa dopuszcza stosowanie przymusu bezpośredniego w sytuacji: a) poddawania osoby badaniu psychiatrycznemu – art. 21 ust. 1, b) przewożenia osoby poddawanej badaniu psychiatrycznemu do szpitala – art. 21 ust. 3, c) wobec osoby przyjętej do szpitala psychiatrycznego bez jej zgody, także wtedy, gdy jest to konieczne do dokonania niezbędnych czynności leczniczych oraz zapobieżenia samowolnemu opuszczeniu przez tę osobę szpitala psychiatrycznego – art. 34, d) w przypadku wystąpienia u osoby przebywającej w domu pomocy społecznej, zachowań zagrażających jej życiu lub zdrowiu, lub życiu lub zdrowiu innych osób oraz zapobieżenia opuszczeniu przez nią domu pomocy społecznej – art. 40 ust. 3, e) przymusowego doprowadzenia osoby do domu pomocy społecznej przez Policję lub przymusowego doprowadzenie osoby do szpitala psychiatrycznego lub wskazanego miejsca przez Policję w obecności zespołu ratownictwa medycznego - art. 46a ust. 1 i 3.
Przymus bezpośredni wobec osób z zaburzeniami psychicznymi, przy wykonywaniu czynności przewidzianych w ustawie, można stosować także gdy osoby te: 1) dopuszczają się zamachu przeciwko: a) życiu lub zdrowiu własnemu lub innej osoby lub b) bezpieczeństwu powszechnemu, lub 2) w sposób gwałtowny niszczą lub uszkadzają przedmioty znajdujące się w ich otoczeniu, lub 3) poważnie zakłócają lub uniemożliwiają funkcjonowanie podmiotu leczniczego udzielającego świadczenia zdrowotnego w zakresie psychiatrycznej opieki zdrowotnej lub jednostki organizacyjnej pomocy społecznej.
Zlecenie stosowania przymusu
Zgodnie z art. 18 ust. 2 ustawy o zastosowaniu przymusu bezpośredniego decyduje lekarz, który określa rodzaj zastosowanego środka przymusu oraz osobiście nadzoruje jego wykonanie. W szpitalach psychiatrycznych, jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej oraz w trakcie wykonywania czynności, o których mowa w art. 21 ust. 3 oraz art. 46a ust. 3 ustawy, jeżeli nie jest możliwe uzyskanie natychmiastowej decyzji lekarza, o zastosowaniu przymusu bezpośredniego decyduje i nadzoruje osobiście jego wykonanie pielęgniarka, która jest obowiązana niezwłocznie zawiadomić o tym lekarza. Przepis ten ustanawia zasadę, czyniąc z lekarza i pielęgniarki podmioty, które decydują o zastosowaniu przymusu bezpośredniego. Osoby te mogą zlecić stosowanie przymusu bezpośredniego np. ratownikowi medycznemu lub ratownikowi. Ponieważ przepis ten ustanawia, że lekarz i pielęgniarka nadzorują wykonanie przymusu bezpośredniego, to ratownik medyczny lub ratownik jest podmiotem, który podlega im w wykonywaniu przymusu bezpośredniego. Jest więc to wykonywanie przymusu bezpośredniego na zlecenie.
Zgodnie z art. 18 ust. 5 ustawy, który stanowi wyjątek od zasady ustanowionej w art. 18 ust. 2 ustawy, kierujący akcją prowadzenia medycznych czynności ratunkowych może zadecydować o zastosowaniu przymusu bezpośredniego i osobiście go nadzorować, jeżeli nie jest możliwe uzyskanie natychmiastowej decyzji lekarza lub pielęgniarki o zastosowaniu przymusu bezpośredniego w trakcie wykonywania takich czynności jak: I) przewiezienie do szpitala osoby poddanej badaniu psychiatrycznemu (art. 21 ust. 3 ustawy), II) przymusowe doprowadzenie osoby do domu pomocy społecznej przez Policję lub przymusowe doprowadzenie osoby do szpitala psychiatrycznego lub wskazanego miejsca przez Policję w obecności zespołu ratownictwa medycznego(art. 46a ust. 3 ustawy), III) udzielanie pomocy przez zespół ratownictwa medycznego osobie, która: 1) dopuszcza się zamachu przeciwko: a) życiu lub zdrowiu własnemu lub innej osoby lub b) bezpieczeństwu powszechnemu, lub 2) w sposób gwałtowny niszczy lub uszkadza przedmioty znajdujące się w jej otoczeniu, lub 3) poważnie zakłóca lub uniemożliwia funkcjonowanie podmiotu leczniczego udzielającego świadczenia zdrowotnego w zakresie psychiatrycznej opieki zdrowotnej lub jednostki organizacyjnej pomocy społecznej. Przepis ten ustanawia więc możliwość podjęcia decyzji o zastosowaniu przymusu bezpośredniego przez podmiot, który należy bezpośrednio do systemu Państwowego Ratownictwa Medycznego. Zgodnie bowiem z art. 41 ust. 1 ustawy z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym(Dz. U. z 2006 r., Nr 191, poz. 1410 z późn. zm.) akcją prowadzenia medycznych czynności ratunkowych kieruje wyznaczony przez dyspozytora medycznego kierujący. Kierujący może więc zlecić stosowanie przymusu bezpośredniego członkowi zespołu ratownictwa medycznego, w tym np. ratownikowi medycznemu. Wówczas stosujący przymus bezpośredni jest nadzorowany osobiście przez kierującego akcją prowadzenia medycznych czynności ratunkowych.
Obowiązek przeszkolenia
Zgodnie z § 6 ust. 1-2 Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 28 czerwca 2012 r. w sprawie sposobu stosowania i dokumentowania zastosowania przymusu bezpośredniego oraz dokonywania oceny zasadności jego zastosowania(Dz. U. z 2012 r., poz. 740 – dalej jako rozporządzenie) przymus bezpośredni w szpitalu psychiatrycznym, w jednostce organizacyjnej pomocy społecznej oraz w przypadkach, o których mowa w art. 18 ust. 5, art. 21 ust. 3 oraz art. 46a ust. 3 ustawy, może być wykonywany wyłącznie przez odpowiednio poinstruowane w tym zakresie osoby. Za przekazanie instrukcji w zakresie sposobu stosowania przymusu bezpośredniego odpowiada: 1) kierownik podmiotu leczniczego - dla osób zatrudnionych w kierowanym przez niego podmiocie leczniczym lub osób wykonujących w tym podmiocie działalność na podstawie zawartej umowy lub porozumienia, 2) kierownik jednostki organizacyjnej pomocy społecznej - dla osób zatrudnionych w kierowanej przez niego jednostce lub osób wykonujących w tej jednostce działalność na podstawie zawartej umowy lub porozumienia, 3) dysponent zespołów ratownictwa medycznego - dla osób wchodzących w skład zespołów ratownictwa medycznego.
Środki przymusu bezpośredniego
Zgodnie z § 2 rozporządzenia w związku z art. 3 pkt 6) ustawy wyróżnia się następujące środki przymusu bezpośredniego: a) przytrzymanie - doraźne, krótkotrwałe unieruchomienie osoby z użyciem siły fizycznej, b) przymusowe zastosowanie leków - doraźne lub przewidziane w planie postępowania leczniczego wprowadzenie leków do organizmu osoby - bez jej zgody, c) unieruchomienie - obezwładnienie osoby z użyciem pasów, uchwytów, prześcieradeł, kaftana bezpieczeństwa lub innych urządzeń technicznych, d) izolację - umieszczenie osoby, pojedynczo, w zamkniętym i odpowiednio przystosowanym pomieszczeniu.
O rodzaju zastosowanego środka przymusu decyduje lekarz lub pielęgniarka(art. 18 ust. 2 ustawy).
Zastosowanie przymusu bezpośredniego wobec osoby która: 1) dopuszcza się zamachu przeciwko: a) życiu lub zdrowiu własnemu lub innej osoby lub b) bezpieczeństwu powszechnemu, lub 2) w sposób gwałtowny niszczy lub uszkadza przedmioty znajdujące się w jej otoczeniu polega na przytrzymaniu, przymusowym podaniu leków, unieruchomieniu lub izolacji, a wobec osoby, która poważnie zakłóca lub uniemożliwia funkcjonowanie podmiotu leczniczego udzielającego świadczenia zdrowotnego w zakresie psychiatrycznej opieki zdrowotnej lub jednostki organizacyjnej pomocy społecznej - na przytrzymaniu lub przymusowym podaniu leku(art. 18 ust. 6 ustawy).
Jeżeli nie jest możliwe uzyskanie natychmiastowej decyzji lekarza lub pielęgniarki i o zastosowaniu przymusu bezpośredniego decyduje i nadzoruje osobiście kierujący akcją prowadzenia medycznych czynności ratunkowych, zastosowanie przymusu bezpośredniego polega na przytrzymaniu lub unieruchomieniu(art. 18 ust. 7 ustawy).
Procedury stosowania przymusu bezpośredniego
Analiza przepisów ustawy i rozporządzenia prowadzi do wniosku, że nie ma jednej standardowej procedury stosowania przymusu bezpośredniego. Wynika to z następujących faktów: 1) mamy cztery różne środki przymusu bezpośredniego, 2) zlecającym stosowanie przymusu może być lekarz, pielęgniarka, kierujący akcją prowadzenia medycznych czynności ratunkowych, 3) są różne okoliczności w których można stosować przymus bezpośredni. W związku z tym można by na podstawie przepisów wyróżnić kilka procedur, które byłby do siebie w dużym stopniu podobne, lecz różniłby się pewnymi odrębnościami.
Można jednak wymienić elementy procedury, które powinny w każdym przypadku stosowania przymusu bezpośredniego zaistnieć. Zaliczyć do nich należy: 1) podjęcie decyzji o stosowaniu przymusu, 2) wybór osoby wykonującej przymus, 3) wybór środka przymusu bezpośredniego, 4) uprzedzenie osoby wobec której środek ma być podjęty o jego zastosowaniu, przed zastosowaniem przymusu bezpośredniego, 5) wykonywanie przymusu i nadzór nad jego wykonaniem, 6) niezwłoczne zawiadomienie właściwej osoby o zastosowaniu przymusu, 7) odnotowanie w dokumentacji medycznej zastosowania środka przymusu.
Ocena zasadności zastosowania
Zasadność zastosowania przymusu bezpośredniego: 1) przez lekarza podmiotu leczniczego, w tym lekarza, który zatwierdził stosowanie środka przymusu bezpośredniego zleconego przez inną osobę - ocenia, w terminie 3 dni, kierownik tego podmiotu, jeżeli jest lekarzem, lub lekarz przez niego upoważniony, 2) przez innego lekarza, pielęgniarkę jednostki organizacyjnej pomocy społecznej lub kierującego akcją prowadzenia medycznych czynności ratunkowych - ocenia, w terminie 3 dni, upoważniony przez marszałka województwa lekarz specjalista w dziedzinie psychiatrii(art. 18 ust.10 ustawy).
Upoważniony przez marszałka województwa lekarz dokonując oceny zasadności zastosowania przymusu bezpośredniego, uwzględnia okoliczności tj.: 1) zastosowany środek przymusu bezpośredniego, 2) przyczyny zastosowania przymusu bezpośredniego, w tym uzasadniające wybór środka przymusu bezpośredniego, 3) czas stosowania przymusu bezpośredniego oraz przyczyny jego ewentualnego przedłużenia 4) informację o uprzedzeniu osoby z zaburzeniami psychicznymi przed zastosowaniem przymusu bezpośredniego, że środek ten ma zostać wobec niej podjęty, 5) osoba zlecająca zastosowanie przymusu bezpośredniego, 2) osoby wykonujące przymus bezpośredni, 3) przebiegu stosowania przymusu bezpośredniego, w tym o skutkach stosowania przymusu bezpośredniego dla zdrowia osoby z zaburzeniami psychicznymi, wobec której został on podjęty. Informację o pozytywnej albo negatywnej ocenie zasadności zastosowania przymusu bezpośredniego lekarz dokonujący oceny odnotowuje w zawiadomieniu, o którym mowa w § 16 ust. 1 pkt 3-6 rozporządzenia, a jego kopię przekazuje powiadamiającemu o zastosowaniu przymusu. Kopię zawiadomienia dołącza się do historii choroby lub historii zdrowia i choroby(§ 18 ust. 1 -2 rozporządzenia).
