Prawo do utworzenia ochotniczej straży pożarnej jako stowarzyszenia, przysługuje obywatelom polskim mającym pełną zdolność do czynności prawnych i nie pozbawionym praw publicznych. Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności. Małoletni w wieku od 16 do 18 lat, którzy mają ograniczoną zdolność do czynności prawnych, mogą należeć do ochotniczej straży pożarnej i korzystać z czynnego i biernego prawa wyborczego, z tym że w składzie zarządu ochotniczej straży pożarnej większość muszą stanowić osoby o pełnej zdolności do czynności prawnych. Małoletni poniżej 16 lat mogą, za zgodą przedstawicieli ustawowych, należeć do ochotniczej straży pożarnej według zasad określonych w ich statutach, bez prawa udziału w głosowaniu na walnych zebraniach członków oraz bez korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego do władz OSP. Jeżeli jednak jednostka organizacyjna OSP zrzesza wyłącznie małoletnich, mogą oni wybierać i być wybierani do władz tej jednostki. Cudzoziemcy mający miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej mogą zrzeszać się w ochotniczych strażach pożarnych, zgodnie z przepisami obowiązującymi obywateli polskich. Cudzoziemcy nie mający miejsca zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej mogą wstępować do ochotniczej straży pożarnej, której statut przewidują taką możliwość.
OSP podlega obowiązkowi wpisu do krajowego rejestru sądowego (KRS). Osoby w liczbie co najmniej piętnastu, pragnące założyć ochotniczą straż pożarną, uchwalają statut OSP i wybierają komitet założycielski. Statut OSP określa w szczególności: nazwę stowarzyszenia, odróżniającą je od innych stowarzyszeń, organizacji i instytucji, teren działania i siedzibę stowarzyszenia, cele i sposoby ich realizacji, sposób nabywania i utraty członkostwa, przyczyny utraty członkostwa oraz prawa i obowiązki członków, władze stowarzyszenia, tryb dokonywania ich wyboru, uzupełniania składu oraz ich kompetencje, sposób reprezentowania stowarzyszenia oraz zaciągania zobowiązań majątkowych, a także warunki ważności jego uchwał, sposób uzyskiwania środków finansowych oraz ustanawiania składek członkowskich, zasady dokonywania zmian statutu, sposób rozwiązania się stowarzyszenia. Statut OSP może zawierać także inne postanowienia.
Komitet założycielski składa do sądu rejestrowego wniosek o rejestrację wraz ze statutem, listą założycieli, zawierającą imiona i nazwiska, datę i miejsce urodzenia, miejsce zamieszkania oraz własnoręczne podpisy założycieli, protokół z wyboru komitetu założycielskiego, a także informację o adresie tymczasowej siedziby stowarzyszenia. Wniosek o wpis do KRS składa się na urzędowym formularzu.
Sąd rejestrowy to sąd rejonowy (sąd gospodarczy), obejmujący swoją właściwością obszar województwa lub jego część[3]. Do postępowania przed sądami rejestrowymi stosuje się przepisy Kodeksu postępowania cywilnego[4] o postępowaniu nieprocesowym. Wniosek składa się do sądu właściwego ze względu na siedzibę stowarzyszenia. Wniosek o zarejestrowanie OSP sąd rejestrowy rozpoznaje niezwłocznie, a rozstrzygnięcie powinno nastąpić nie później niż w ciągu 3 miesięcy od dnia złożenia wniosku. Sąd rejestrowy wydaje postanowienie o zarejestrowaniu OSP po stwierdzeniu, że jego statut jest zgodny z przepisami prawa[5] i założyciele spełniają wymagania określone ustawą. Ochotnicza straż pożarna uzyskuje osobowość prawną i może rozpocząć działalność z chwilą wpisania do krajowego rejestru sądowego. Postępowanie w sprawach o wpis ochotniczej straży pożarnej do krajowego rejestru sądowego jest wolne od opłat sądowych. O wpisaniu OSP do krajowego rejestru sądowego sąd rejestrowy zawiadamia założycieli oraz organ nadzorujący, przesyłając jednocześnie temu organowi statut.
[1] Tekst jednolity – Dz. U. z 2009 r., Nr 178, poz. 1380 ze zm., dalej jako u.ppoż.
[2] Tekst jednolity – Dz. U. z 2001 r., Nr 79, poz. 855 ze zm., dalej jako u.p.o.s.
[3] Art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (Tekst jednolity – Dz. U. z 2007 r., Nr 168, poz. 1186 z późn. zm.), dalej jako u.k.r.s.; zob. M. Tarska, Ustawa o Krajowym Rejestrze Sądowym. Komentarz, Warszawa 2009.
[4] Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 1964 r., Nr 43, poz. 296 z późn. zm.), dalej jako k.p.c.; zob. Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. I–V, red. T. Ereciński, Warszawa 2012.
[5] Prawo do interpretowania przepisów statutu stowarzyszenia służy przede wszystkim jego władzom i organom, zaś do kompetencji nadzorujących działania stowarzyszenia organów administracji i niezawisłych sądów należy ocena, czy interpretacja przyjęta przez organy stowarzyszenia odpowiada obowiązującemu prawu, czy praktyka stosowania przepisów statutu przez stowarzyszenie nie prowadzi do sytuacji, których prawo zaakceptować nie może, zob. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 października 1995 r., I PRN 28/95, OSNP 1996, nr 11, poz. 163.
