14 stycznia 2015 r. Trybunał Konstytucyjny(TK) wydał postanowienie(sygn. P 9/14) w odpowiedzi na pytanie prawne Sądu Okręgowego w Koszalinie. W ostatnich latach jest to jedyne orzeczenie TK w zakresie działalności OSP, które ma doniosłe znaczenie dla strażaków ochotników.
Cała sprawa zaczęła się od następującego stanu faktycznego. Kierowca samochodu ratowniczo-gaśniczego w jednostce Ochotniczej Straży Pożarnej, w trakcie akcji ratowniczo-gaśniczej, doznał złamania prawej ręki i uszkodzenia prawego biodra, wskutek czego był niezdolny do pracy w okresie od stycznia do lipca 2013 r. Zdarzenie to zostało uznane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) za wypadek w szczególnych okolicznościach w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach (Dz. U. z 2013 r. poz. 737). Ponieważ kierowca podlegał ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, ZUS wypłacił mu za okres niezdolności do pracy zasiłek chorobowy w wysokości 80% podstawy wymiaru zasiłku na podstawie art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz. U. z 2010 r. Nr 77, poz. 512, ze zm.). Decyzją z czerwca 2013 r. odmówił mu jednak wyrównania zasiłku chorobowego za wskazany powyżej okres niezdolności do pracy z tytułu wypadku przy pracy do 100% podstawy wymiaru. Wyrokiem z 18 października 2013 r. Sąd Rejonowy w Koszalinie oddalił odwołanie kierowcy od wyżej wymienionej decyzji. Podstawą prawną takiego rozstrzygnięcia był art. 26 ust. 1 ustawy o ochronie przeciwpożarowej. Sąd uznał, że wśród świadczeń należnych członkowi ochotniczej straży pożarnej w związku z wypadkiem w toku akcji ratowniczej nie przewidziano zasiłku chorobowego. W świetle art. 11 ust. 1 i 2 w związku z art. 6 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585, ze zm.; dalej: ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych) członkowie ochotniczej straży pożarnej nie podlegają bowiem ubezpieczeniu chorobowemu (zarówno obowiązkowemu, jak i dobrowolnemu). Nie uzyskują oni też przychodu w rozumieniu art. 4 pkt 9 i 10 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych z tytułu uczestnictwa w ochotniczej straży pożarnej i w konsekwencji nie odprowadzają comiesięcznych składek na ubezpieczenie chorobowe. Nie podlegają też obowiązkowemu ubezpieczeniu wypadkowemu w świetle art. 12 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Od wyroku Sądu Rejonowego w Koszalinie kierowca złożył apelację. Sąd Okręgowy w Koszalinie przy jej rozpoznawaniu powziął wątpliwość co do konstytucyjności art. 26 ust. 1 ustawy o ochronie ppoż., który pomija uprawnienia członka ochotniczej straży pożarnej do zasiłku chorobowego oraz świadczenia rehabilitacyjnego. Sądu Okręgowego w Koszalinie skierował do TK następujące pytanie prawne: „Czy art. 26 ust. 1 ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (Dz. U. z 2009 r. Nr 178, poz. 1380, ze zm.) w zakresie, w jakim pomija uprawnienia strażaka jednostki ochrony przeciwpożarowej, w tym członka ochotniczej straży pożarnej, do zasiłku chorobowego oraz świadczenia rehabilitacyjnego w wysokości 100% podstawy wymiaru w sytuacji, gdy stał się on we wskazanych w tym przepisie okolicznościach czasowo niezdolny do pracy, jest zgodny z art. 2 oraz art. 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej?
Trybunał Konstytucyjny uznał, że: „Nieprzyznanie strażakom ochotniczej straży pożarnej jednego ze świadczeń przysługujących strażakom PSP, tj. zasiłku chorobowego, nie jest więc pominięciem prawodawczym, lecz musi być kwalifikowane jako zaniechanie prawodawcze, które nie podlega kontroli Trybunału(…).Umorzenie postępowania w sprawie nie oznacza jednak, że Trybunał nie dostrzega argumentów uzasadniających przemodelowanie systemu zabezpieczenia społecznego wszystkich strażaków, niezależnie od formacji do której oni należą, w wypadku poniesienia przez nich uszczerbku na zdrowiu w toku akcji ratowniczej. Trybunał zauważa, że zasada sprawiedliwości społecznej przemawia za tym, aby państwo zapewniało pełną i jednakową ochronę prawną osobom, doznającym szkody na osobie przy ratowaniu cudzego życia, zdrowia lub mienia. Jest to jednak postulat de lege ferenda, który nie może być uwzględniony przy dokonywaniu kontroli z przepisami Konstytucji art. 26 ustawy o ochronie przeciwpożarowej”. Trybunał Konstytucyjny nie odpowiedział więc na pytanie prawne Sądu Okręgowego w Koszalinie. Opowiedział się jednak za zmianami legislacyjnymi idącymi w kierunku przyznania strażakom ochotnikom prawa do zasiłków chorobowych i świadczeń rehabilitacyjnych. Orzeczenie to wpisuje się w toczące się obecnie prace legislacyjne, mające na celu rozszerzenie uprawnień strażaków ochotników o wypłacanie zasiłków chorobowych i świadczeń rehabilitacyjnych, a które mają duże szanse na powodzenie.
Niezależnie od pytania prawnego Sądu Okręgowego w Koszalinie, Trybunał rozważył sprawę świadczeń rentowo-odszkodowawczych przysługujących OSP w sposób bardziej systematyczny. Na tle tych rozważań wyraził dwie bardzo istotne tezy prawne mające doniosłe znaczenie praktyczne. Po pierwsze TK uznał, że renta z tytułu całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy przysługująca poszkodowanym członkom ochotniczych straży pożarnych ma charakter zaopatrzeniowy. Jest więc niezależna od odprowadzania przez strażaka ochotniczej straży pożarnej jakiejkolwiek składek na ubezpieczenie. Po drugie Trybunał uznał, że jednorazowe odszkodowanie dla członka OSP, który doznał uszczerbku na zdrowiu w związku z udziałem w działaniach ratowniczych lub ćwiczeniach ma charakter zaopatrzeniowy, a więc jest niezależne od odprowadzania jakichkolwiek składek przez strażaka ochotniczej straży pożarnej oraz istnienia pomiędzy nim i zakładem ubezpieczeń stosunku ubezpieczeniowego. W praktyce oznacza to, że świadczenia rentowe i odszkodowawcze należą się wszystkim członkom OSP, tzn. tym ubezpieczonym w ZUS-ie(np. z tytułu pracy jaką wykonują poza OSP) jak i tym nie ubezpieczonym(np. studenci, bezrobotni). Oznacza to, że osoba zapisująca się do OSP i podejmująca działania ratownicze, w sytuacji gdyby poniosła uszczerbek na zdrowiu, nie ryzykuje, że pozostanie bez świadczeń rentowo-odszkodowawczych.
Na marginesie rozważań w powyższym zakresie, Trybunał poruszył zagadnienie ekwiwalentu pieniężnego dla członków OSP za udział w działaniach ratowniczych i szkoleniach pożarniczych. Trybunał potwierdził dominującą linię orzeczniczą sądów administracyjnych, w świetle której ekwiwalent pieniężny dla członków OSP jest równoważnikiem wkładu wniesionego na rzecz ochrony przeciwpożarowej przez strażaka OSP w postaci czasu, wysiłku i zdrowia.
Orzeczenie Trybunału ma doniosłe znaczenie praktyczne i ze względu na pozycję Trybunału w systemie organów sądowych w Polsce powinno być respektowane w praktyce wypłaty świadczeń rentowych i odszkodowawczych dla członków OSP.
