Zgodnie z art. 19 ust. 1b ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej(tekst jednolity – Dz. U. z 2009 r., Nr 178, poz. 1380 z późn. zm. – dalej jako u.ppoż.) bezpośredni udział w działaniach ratowniczych mogą brać członkowie ochotniczych straży pożarnych, którzy ukończyli 18 lat i nie przekroczyli 65 lat, posiadający aktualne badania lekarskie dopuszczające do udziału w działaniach ratowniczych oraz odbyli szkolenie pożarnicze organizowane przez Państwową Straż Pożarną. Aby brać bezpośredni udział w działaniach ratowniczych trzeba więc spełnić jednocześnie cztery warunki: warunek członkostwa w OSP, warunek odpowiedniego wieku, warunek aktualnych badań lekarskich oraz warunek przeszkolenia pożarniczego. Dodatkowo zgodnie z art. 32 ust. 3 pkt 2 u.ppoż. gmina ma również obowiązek ubezpieczenia w instytucji ubezpieczeniowej członków ochotniczej straży pożarnej i młodzieżowej drużyny pożarniczej; ubezpieczenie może być imienne lub zbiorowe nieimienne.

Zgodnie z art. 28 ust. 6 u ppoż. członek ochotniczej straży pożarnej biorący bezpośredni udział w działaniach ratowniczych ma prawo do okresowych bezpłatnych badań lekarskich. Zgodnie z art. zgodnie z art. 32 ust. 3 pkt 3 u.ppoż. koszty tych badań ponosi obowiązkowo gmina. Minister Zdrowia w porozumieniu z Ministrem Spraw Wewnętrznych określił, w drodze rozporządzenia, tryb i sposób przeprowadzania oraz zakres badań dopuszczających do bezpośredniego udziału w działaniach ratowniczych, a także podmioty uprawnione do ich przeprowadzania, uwzględniając specyfikę działań ratowniczych, a także kwalifikacje podmiotów przeprowadzających badania lekarskie. Właściwym rozporządzeniem jest tutaj Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie przeprowadzania okresowych bezpłatnych badań lekarskich członka ochotniczej straży pożarnej biorącego bezpośredni udział w działaniach ratowniczych z dnia 30 listopada 2009 r. (Dz. U. Nr 210, poz. 1627).

Zgodnie z art. 43 pkt 2 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy(tekst jednolity – Dz. U. z 2014 r., poz. 1502 – dalej jako k.p.) pracodawca może wypowiedzieć warunki pracy lub płacy pracownikowi, o którym mowa w art. 39, jeżeli wypowiedzenie stało się konieczne ze względu na stwierdzoną orzeczeniem lekarskim utratę zdolności do wykonywania dotychczasowej pracy albo niezawinioną przez pracownika utratę uprawnień koniecznych do jej wykonywania. Zgodnie z art. 229 § 4 k.p. pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku. Przytoczone tutaj przepisy kodeksu pracy dotyczą stosunku pracy, pracodawców i pracowników.

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14 maja 2009 r., I UK 351/08, (Legalis nr 265855) słusznie uznał, że „jakkolwiek art. 28 ust. 1 ustawy o ochronie przeciwpożarowej przewiduje dla członków ochotniczej straży pożarnej ekwiwalent pieniężny, to trudno w jego przypadku mówić o <<zarobku>> jako świadczeniu wzajemnym z tytułu <<pracy>> polegającej na udziale w akcji ratowniczej”. Z poglądu tego można wywieść pogląd dalszy, że działanie ratownicze nie jest pracą, OSP nie jest pracodawcą i członek OSP nie jest pracownikiem. W związku z tym regulacje Kodeksu pracy w zakresie badań i zaświadczeń dopuszczających do pracy, nie odnoszą się do udziału w działaniach ratowniczych i do przeprowadzania badań lekarskich z tym związanych. Zaświadczenie dopuszczające do udziału w działaniach ratowniczych należy więc uzyskać zgodnie z rozporządzeniem wyżej wspomnianym.

Zgodnie z tym rozporządzeniem badania przeprowadza się, nie rzadziej niż raz na 3 lata, na podstawie skierowania wydanego przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) właściwego ze względu na siedzibę ochotniczej straży pożarnej. Skierowanie powinno być dostarczone członkowi ochotniczej straży pożarnej nie później niż 30 dni przed wyznaczonym terminem kolejnych badań.

Badania przeprowadza lekarz, o którym mowa w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy(Dz. U. Nr 69, poz. 332).

Badania kończą się wydaniem zaświadczenia lekarskiego zawierającego orzeczenie o:

1) zdolności do bezpośredniego udziału w działaniach ratowniczych - w przypadku braku przeciwwskazań zdrowotnych lub

2) niezdolności do bezpośredniego udziału w działaniach ratowniczych - w przypadku istnienia przeciwwskazań zdrowotnych.